دیابت یکی از شایعترین بیماریهای متابولیک در جهان امروز است که به سرعت در حال افزایش میباشد. بسیاری از افراد سالها بدون آنکه متوجه شوند، با دیابت خاموش زندگی میکنند و وقتی به پزشک مراجعه میکنند که بیماری وارد مراحل پیشرفته شده است. اهمیت دیابت تنها در افزایش قند خون خلاصه نمیشود، بلکه عوارض جدی بر قلب، کلیه، چشمها و اعصاب دارد و میتواند کیفیت زندگی فرد را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. با این حال، خبر خوب این است که با آگاهی، تشخیص به موقع و تغییر سبک زندگی میتوان از ابتلا به برخی انواع دیابت جلوگیری کرد یا روند آن را به تاخیر انداخت. حتی در موارد ابتلا نیز، مدیریت صحیح قند خون و مراقبتهای پزشکی میتواند مانع بسیاری از عوارض خطرناک شود. در این مطلب قصد داریم شما را با ماهیت بیماری دیابت، انواع آن، علائم و عوامل خطر، روشهای تشخیص و عوارض احتمالی آشنا کنیم و در پایان بررسی کنیم که آیا میتوان این بیماری را درمان نمود یا خیر.
بیماری دیابت چیست؟
دیابت یا مرض قند در واقع یک اختلال متابولیک مزمن است که افزایش سطح گلوکز خون (هیپرگلیسمی) را به همراه دارد. این بیماری زمانی رخ میدهد که بدن نمیتواند به درستی انسولین تولید کند، یا سلولها نسبت به دریافت انسولین مقاوم هستند، و یا هر دو این مشکلات رخ دهند. انسولین هورمونی است که توسط سلولهای لوزالمعده ترشح شده و وظیفه آن انتقال گلوکز موجود در خون به سلولها است. این گلوکز به سلولها فرستاده میشود تا انرژی لازم برای فعالیت و زنده ماندن سلول تامین شود.
انواع دیابت را بشناسید!
دیابت میتواند بر اساس علت ایجاد شدن و سطح قند خون، انواع مختلفی داشته باشد که در ادامه به بررسی انواع آن میپردازیم.
1. دیابت نوع 1 (Type 1 Diabetes)
دیابت نوع 1، نوعی بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به سلولهای بتا پانکراس که انسولین تولید میکنند، حمله کرده و آنها را تخریب میکند. در نتیجه، بدن انسولین کافی تولید نکرده و بیماران باید به صورت مادامالعمر انسولین تزریق کنند. این نوع دیابت اغلب در کودکان یا نوجوانان خود را نشان میدهد، اما میتواند در بزرگسالان نیز ظاهر شود. در صورت عدم کنترل دیابت نوع 1، عوارضی همچون کتواسیدوز دیابتی، مشکلات قلبی، کلیوی و عصبی رخ میدهند. از علائم این نوع دیابت میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- پرنوشی
- پرادراری
- کاهش وزن غیر قابل توضیح
- خستگی و ضعف
- تاری دید
2. دیابت نوع 2 (Type 2 Diabetes)
این بیماری از نوع مقاومتی است، یعنی اینکه سلولهای بدن نسبت به دریافت انسولین مقاومت میکند و یا بدن نمیتواند انسولین کافی تولید کند. دیابت نوع دو، شایعترین نوع دیابت است که معمولا در بزرگسالان رخ میدهد، اما به دلیل افزایش چاقی، در جوانان نیز مشاهده میشود. چاقی، سبک زندگی کمتحرک، رژیم غذایی نامناسب، سابقه خانوادگی و سن بالا از جمله دلایلی هستند که میتوانند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهند. از علائم این بیماری که ممکن است خفیف یا تدریجی باشند، میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- خستگی
- تاری دید
- عفونتهای مکرر
- کاهش سرعت بهبود زخمها
3. پیشدیابت (Prediabetes)
مرحله پیشدیابت، در واقع مرحله قبل از ابتلا به دیابت نوع 2 است. در این وضعیت سطح قند خون بالاتر از حد طبیعی میباشد، اما به اندازهای نیست که دیابت تشخیص داده شود. این مرحله هشداری برای پیشگیری از دیابت نوع 2 محسوب میشود که با تغییر سبک زندگی، کاهش وزن، رژیم غذایی و ورزش منظم در این مرحله، میتوان از بروز دیابت نوع 2 جلوگیری نمود.
4. دیابت بارداری (Gestational Diabetes)
این نوع دیابت در دوران بارداری برخی زنان ایجاد شده و معمولا پس از زایمان برطرف میشود. علت اصلی این عارضه، افزایش قند خون در دوران بارداری است که چاقی، سن بالای مادر و داشتن سابقه دیابت در خانواده نیز از عواملی هستند که میتوانند احتمال بروز این عارضه را افزایش دهند. اگر دیابت بارداری کنترل نشود، برای مادر و جنین عوارضی مانند وزن بالای نوزاد یا ابتلا به دیابت نوع 2 در آینده برای مادر را به همراه دارد.
5. دیابت ناشی از بیماریها یا داروها (Secondary Diabetes)
این نوع دیابت از اختلال پانکراس، هورمونها و یا مصرف برخی داروها ناشی میشود. از جمله بیماریها و داروهایی که بر ابتلا به نوع دیابت تاثیرگذارند، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بیماریهای پانکراس مانند پانکراتیت مزمن
- سندرم کوشینگ (افزایش کورتیزول)
- داروهایی مانند کورتواستروئیدها یا داروهای ضد روانپریشی
بیماری دیابت چه علائم و نشانههایی دارد؟
دیابت ممکن است به تدریج و مخفیانه آغاز شده و علائم خود را تا سالها نشان ندهد (دیابت خاموش). اما با این وجود برخی علائم هشداردهنده وجود دارند که در صورت مشاهده، باید آنها را جدی گرفت که در ادامه به بررسی این علائم میپردازیم.
1. پرنوشی و پرادراری (Polydipsia & Polyuria)
در صورتی که میزان قند موجود در خون کاهش پیدا نکرده و کنترل نشود، قند اضافی از طریق ادرار دفع میشود. برای دفع قند از طریق ادرار، مقدار آب زیادی نیز به همراه قند از بدن خارج میشود. به همین دلیل فرد احساس تشنگی و تکرر ادرار را تجربه کرده و نیاز به مصرف مایعات بیشتر دارد.
2. گرسنگی مفرط (PolyPhagia)
عدم جذب قند خون به سلولها، باعث میشود که بدن سیگنال گرسنگی میفرستد تا بتواند انرژی لازم بدن فرد را تامین کند. به همین دلیل اشتهای فرد به صورت ناگهانی افزایش پیدا کرده و ممکن است حتی پس از غذا خوردن نیز احساس گرسنگی داشته باشد.
3. کاهش وزن غیر قابل توضیح
در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و در برخی موارد نوع 2، ممکن است فرد به سرعت وزن از دست بدهد. علت این اتفاق این است که بدن برای تامین انرژی، شروع به سوزاندن چربیها و عضلات میکند.
4. خستگی و ضعف مداوم
زمانی که سلولها توانایی جذب گلوکز را نداشته و نمیتواند انرژی کافی برای بدن تولید کند، فرد به صورت مداوم احساس خستگی غیر طبیعی داشته و حتی با استراحت کافی نیز انرژی لازم را ندارد.
5. تاری دید
هایپرگلیسمی یا همان افزایش میزان قند خون، در مایع عدسی تغییراتی ایجاد میکند که موجب میشود فرد دچار تاری دید موقت و یا نوسانی شود.
6. عفونتهای مکرر
افزایش گلوکز خون، سیستم ایمنی را دچار اختلال کرده و به رشد باکتریها و قارچها در داخل اندامها یا خارج از بدن کمک میکند. به همین دلیل عفونتهای پوستی، قارچی، دستگاه ادراری و دهان در این افراد بیشتر دیده میشود.
7. سرعت پایین درمان زخمها
عدم کنترل میزان قند خون، موجب بروز مشکلاتی مانند اختلال در گردش خون و سیستم ایمنی میشود. به همین دلیل زخمها یا بریدگیها دیرتر از حد معمول التیام پیدا میکنند.
8. سوزش یا بیحسی دست و پا (نوروپاتی دیابتی)
بالا بودن میزان قند خون برای مدت زمان طولانی، میتواند به اعصاب محیطی بدن آسیب برساند. همین امر موجب بروز نوروپاتی دیابتی شده و فرد احساس سوزش، سوزن سوزن شدن یا بیحسی در اندامها را تجربه میکند.
9. از دیگر علائم بیماری دیابت:
- خشکی دهان
- خارش پوست
- تغییر در خلق و خو یا تمرکز
- تهوع یا استفراغ (در موارد شدید)
آشنایی با عوامل خطر بیماری دیابت
دیابت یک بیماری متابولیک است که عوامل ژنتیکی، محیطی و سبک زندگی در بروز آن نقش دارند. شناخت این عوامل میتواند به پیشگیری و تشخیص زودهنگام کمک کند. به همین دلیل در ادامه عوامل خطر دیابت نوع 1 و 2 را برای شما بیان میکنیم.
- عوامل ژنتیکی و خانوادگی: سابقه خانوادگی ابتلا به دیابت، وجود برخی ژنهای مقاومت به انسولین و یا نقص در تولید انسولین از جمله عواملی هستند که در ابتلا به این بیماری تاثیرگذارند.
- اضافه وزن و چاقی: چاقی یکی از مهمترین عوامل خطر دیابت نوع 2 است و چربی اضافی بدن به ویژه در ناحیه شکم، باعث مقاومت به انسولین میشود.
- سبک زندگی کمتحرک: کمبود فعالیت بدنی باعث افزایش وزن و کاهش حساسیت سلولها به انسولین میشود و ورزش منظم میتواند خطر دیابت نوع 2 را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.
- رژیم غذایی نامناسب: مصرف زیاد قندهای ساده، چربیهای اشباع و فست فودها خطر دیابت را افزایش میدهد. داشتن رژیم غذایی سرشار از فیبر، سبزیجات و غلات کامل به پیشگیری کمک میکند.
- سن: با افزایش سن، حساسیت سلولها به انسولین کاهش مییابد و افزایش سن یکی از عوامل خطر دیابت نوع 2 محسوب میشود، به ویژه در افراد بالای 45 سال.
- فشار خون و چربی خون بالا: فشار خون بالا و کلسترول نامتعادل خطر ابتلا به دیابت و عوارض قلبی عروقی را افزایش میدهد.
- سابقه دیابت بارداری یا زایمان نوزاد بزرگ: زنانی که در بارداری به دیابت مبتلا شدهاند یا نوزادی با وزن بالا به دنیا آوردهاند، در معرض دیابت نوع 2 در آینده هستند.
- سایر عوامل:
- استرس مزمن و اختلالات هورمونی میتوانند نقش داشته باشند.
- برخی داروها مانند کورتیکواستروئیدها خطر افزایش قند خون را دارند.
- سیگار کشیدن با کاهش حساسیت سلولها به انسولین مرتبط است.
بیماری دیابت چه عوارض و خطراتی به همراه دارد؟
بیماری دیابت اگر کنترل نشود، میتواند بر اندامها و سیستمهای مختلف بدن تاثیر بگذارد. به همین دلیل این بیماری با عوارض جدی، خطرناک و گاه غیر قابل بازگشت همراه است که در ادامه به بررسی این موارد میپردازیم.
1. عوارض قلبی و عروقی
دیابت میتواند ریسک بیماریهای قلبی مانند حمله قلبی یا نارسایی قلبی را افزایش دهد. همچنین این بیماری میتواند به عروق کوچک و بزرگ بدن نیز آسیب برساند و ریسک سکته مغزی را افزایش دهد. فشار خون بالا و تصلب شرایین (آترواسکلروز) در افراد مبتلا به دیابت شایعتر است.
2. عوارض کلیوی (نفروپاتی دیابتی)
افزایش قند خون موجب آسیب رسیدن به عروق کوچک کلیه شده و عملکرد کلیه را کاهش میدهد و در نهایت نارسایی کلیه را به همراه دارد. برخی بیماران ممکن است به دیالیز یا پیوند کلیه نیازمند شوند.
3. عوارض چشمی (رتینوپاتی دیابتی)
دیابت میتواند به شبکیه چشم آسیب رسانده و منجر به تاری دید و حتی کوری فرد شود. دیابت همچنین خطر آب مروارید و گلوکوم (آب سیاه) را نیز افزایش میدهد.
4. آسیب عصبی (نوروپاتی دیابتی)
آسیب عصبی حاصل از دیابت، سوزش، بیحسی، درد و گزگز در دستها و پاها را به همراه دارد. همچنین آسیب عصبی میتواند منجر به مشکلات گوارشی، اختلال نعوظ و کاهش حس در پاها شود.
5. مشکلات پوست و زخمها
افزایش قند خون، جریان خون را دچار اختلال کرده و سیستم ایمنی بدن را تضعیف میکند. به همین دلیل در صورت بروز هرگونه زخم یا جراحت، با کاهش خونرسانی به ناحیه آسیب دیده، روند بهبود و التیام زخمها به کندی پیش رفته و دچار عفونت میشوند. از شایعترین مشکلات ابتلا به دیابت، میتوان به زخم پای دیابتی اشاره کرد که در موارد شدید میتواند منجر به قطع عضو شود.
6. عوارض دهانی
در افراد دیابتی، ریسک عفونت لثه، پوسیدگی دندان و خشکی دهان افزایش پیدا میکند.
7. مشکلات گوارشی
بیماری دیابت مشکلاتی مانند کندی حرکت روده (گاستروپارزیس)، سوء هاضمه و یبوست را به همراه داشته باشد.
8. عوارض حاد
- کتواسیدوز دیابتی (DKA): در دیابت نوع 1، به دلیل کمبود شدید هورمون انسولین، قند خون به سلول جذب نشده و سلول برای دریافت انرژی سلولهای چربی را تجزیه میکند. بدین صورت مقدار زیادی کتون در خون انباشته شده و جان فرد را به خطر میاندازد.
- هایپرگلیسمی شدید هایپراسمولار (HHS): این عارضه جدی، در دیابت نوع 2 رخ میدهد که در آن سطح قند خون بسیار بالا بوده و بدن به کمآبی شدید دچار میشود و نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد. در صورتی که کنترل نشود، موجب کاهش سطح هوشیاری و به کما رفتن فرد شده و میتواند منجر به مرگ شود.
روشهای تشخیص بیماری دیابت
تشخیص دیابت معمولا با آزمایشهای خون انجام میشود. پزشکان با اندازهگیری سطح قند خون (گلوکز) در شرایط مختلف میتوانند وجود دیابت یا پیشدیابت را مشخص کنند. از جمله انواع آزمایشهای تشخیص دیابت، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1. آزمایش قند خون ناشتا (Fasting Blood Sugar – FBS)
این آزمایش باید پس از 8 تا 12 ساعت ناشتایی انجام شود. مقادیر تشخیصی این آزمایش شامل موارد زیر میشوند:
- مقدار گلوکز خون کمتر از 100 mg/dL: طبیعی
- مقدار گلوکز خون 100 تا 125 mg/dL: پیشدیابت
- مقدار گلوکز خون 126 mg/dL یا بیشتر: دیابت
2. تست تحمل گلوکز خوراکی (Oral Glucose Tolerance Test – OGTT)
ابتدا باید قند خون ناشتا فرد اندازهگیری میشود. سپس فرد 75 گرم محلول گلوکز مینوشد و بعد از 2 ساعت دوباره قند خون بررسی میشود. مقادیر تشخیصی این آزمایش شامل موارد زیر میشوند:
- مقدار گلوکز خون کمتر از 140 mg/dL: طبیعی
- مقدار گلوکز خون 140 تا 199 mg/dL: پیشدیابت
- مقدار گلوکز خون 200 mg/dL یا بیشتر: دیابت
3. آزمایش هموگلوبین A1C (HbA1C)
این آزمایش میزان میانگین قند خون در 2 تا 3 ماه گذشته را نشان میدهد. مقادیر تشخیصی آن شامل موارد زیر میشوند:
- مقدار گلوکز خون کمتر از 5.7%: طبیعی
- مقدار گلوکز خون 5.7 تا 6.4%: پیشدیابت
- مقدار گلوکز خون 6.5% یا بیشتر: دیابت
4. آزمایش قند خون تصادفی (Random Blood Sugar)
قند خون در هر زمان از روز، بدون توجه به ناشتا بودن، اندازهگیری میشود.مقدار گلوکز خون 200 mg/dL یا بیشتر همراه با علائم دیابت (پرنوشی، پرادراری، خستگی)، به معنای احتمال بالای دیابت است.
5. تستهای تکمیلی (در موارد خاص)
- آزمایش ادرار: برای بررسی وجود گلوکز یا کتون
- آزمایش پپتید C و آنتیبادیهای خودایمنی: برای افتراق بین دیابت نوع 1 و نوع 2
- چکاپهای منظم: شامل بررسی عملکرد کلیه، چشم و اعصاب برای تشخیص عوارض زودهنگام
نکته مهم: تشخیص قطعی دیابت معمولاً با تکرار آزمایشها در دو نوبت مختلف انجام میشود. افرادی که عوامل در خطر ابتلا به دیابت قرار دارند، (مثل اضافه وزن، سابقه خانوادگی، فشار خون بالا) باید مرتب غربالگری شوند حتی اگر علامتی نداشته باشند.
آیا میتوان بیماری دیابت را درمان نمود؟
در حال حاضر هیچ درمان قطعی و دائمی برای دیابت وجود ندارد، به ویژه برای دیابت نوع 1 که یک بیماری خود ایمنی است. اما دیابت نوع 2 و پیشدیابت در بسیاری از موارد با تغییر سبک زندگی و کنترل دقیق، میتواند مدیریت و کنترل شده و حتی به مرحله بهبودی برسد. به طور کلی برای درمان یا کنترل دیابت نوع 1 و 2 باید از روشهای زیر استفاده نمود:
- دیابت نوع 1: بیماران نیازمند تزریق انسولین به صورت مادامالعمر هستند.
- دیابت نوع 2: داروهای خوراکی مثل متفورمین، گاهی همراه با انسولین یا داروهای جدید (GLP-1 agonists، SGLT2 inhibitors).